Terapia autyzmu

Autyzm należy do całościowych zaburzeń rozwojowych. Objawia się w postaci zaburzeń integracji wrażeń zmysłowych, problemów z komunikacją, wyrażaniem uczuć i funkcjonowaniem w społeczeństwie. Zaburzenia autystyczne rozwijają się u dzieci przed trzecim rokiem życia, chociaż choroba może ujawnić się później i wówczas mówi się o autyzmie atypowym. Nie ma dwóch autystów, którzy byliby do siebie podobni – każde dziecko prezentuje niecko inne symptomy i ich nasilenie. Jeden maluch może być bardzo wycofany i w ogóle nie posługiwać się mową w sposób komunikatywny, inne dziecko z autyzmem może z kolei całkiem sprawnie porozumiewać się z ludźmi, ale będzie unikało kontaktu wzrokowego albo reagowało złością, gdy ktoś zmieni coś w jego najbliższym otoczeniu, np. poprzestawia zabawki na półce. Zmienny obraz kliniczny autyzmu wymusza stosowanie rozmaitych metod leczenia i terapii dzieci autystycznych.

1. Specyfika autyzmu

Jak pracować z dzieckiem autystycznym? Jaki program terapeutyczny wybrać? Jaka forma rehabilitacji jest najlepsza? Nie ma dwojga identycznych dzieci cierpiących na autyzm, dlatego analogicznie nie ma uniwersalnej metody leczenia autyzmu. Co może okazać się pomocne dla jednego szkraba chorującego na zaburzenia ze spektrum autyzmu, dla innego może być w ogóle nieskuteczne. Autyzm manifestuje się w różny sposób. Dzieci autystyczne mogą nie reagować na inne osoby, żyją jakby w swoim świecie, skupiają się na jednym bodźcu, ignorując przy tym pozostałe bodźce w otoczeniu. Niektóre maluchy nie reagują na swoje imię ani na polecenia, unikają kontaktu fizycznego z rodzicami, nie potrafią interpretować uczuć innych osób na podstawie mimiki albo tonu głosu. Jeszcze inne preferują niezmienność środowiska, w jakim żyją, lubią powtarzalność, rutynę, czasem wykonują stereotypowe „rytualne” ruchy, jak kręcenie się wokół własnej osi.

Dla rówieśników dzieci z autyzmem mogą wydawać się „dziwne”, gdyż nie inicjują rozmów, nie uczestniczą w zabawach grupowych, nie rozumieją instrukcji gier, mówią o sobie w trzeciej osobie liczby pojedynczej (Jaś chce piłkę). Wolą bawić się samotnie. Niektóre maluchy cierpiące na autyzm reagują nieadekwatnie do bodźców, np. wpadają w furię, gdy poczują jakiś zapach albo usłyszą jakiś dźwięk. Niektóre zachowania mogą być naprawdę niepokojące, np. kiedy dziecko przejawia autoagresję albo agresję wobec innych, spożywa niejadalne produkty, odmawia jedzenia określonych pokarmów, ma dziwne upodobania kulinarne, nie potrafi dokonać samodzielnej toalety. Nierzadko takie zachowania dziecka autystycznego spotykają się z kpiną i szyderstwami ze strony grupy rówieśniczej, a nawet z niezrozumieniem ze strony osób dorosłych. Jak można pomóc dziecku cierpiącemu na autyzm?

2. Metody terapii autyzmu

Zobacz film: "Jak zadbać o prawidłowe relacje z dzieckiem?"

Na szczęście od czasów Leona Kannera, który zapoczątkował badania nad autyzmem wczesnodziecięcym, minęło sporo lat i obecnie psycholodzy i pedagodzy dysponują znacznie obszerniejszą wiedzą na temat tego, jak powinna wyglądać praca rehabilitacyjna z dzieckiem autystycznym. W Polsce wzrost świadomości społecznej, czym jest autyzm, zawdzięczamy głównie ludziom pracującym w Fundacji SYNAPSIS. Dzieci autystyczne nie są już zamykane w ośrodkach dla umysłowo chorych i traktowane jako jakieś „dziwolągi”. Terapia nie ogranicza się też tylko do modyfikacji zachowań na zasadzie klasycznego behawioryzmu, który postulował idee, aby wygaszać niepożądane reakcje za pomocą kar, a wzmacniać zachowania akceptowane społecznie poprzez stosowanie nagród. Aktualnie na świecie stosuje się rożne metody terapii dzieci autystycznych.

1. Metoda holdingu – inaczej metoda wymuszonego kontaktu. Została opracowana przez Marthę Welch w 1983 roku. Jest to terapia o charakterze dyrektywnym, która ma na celu odbudowanie prawidłowego kontaktu fizycznego między matką a dzieckiem chorym na autyzm. Sesje mogą wydawać się na początku agresywne, ale w perspektywie długofalowej dają pozytywne efekty. Na czym polega metoda holdingu? Matka siada w wygodnej pozycji i bierze na kolana dziecko, by mieć z nim ciągły kontakt wzrokowy. Maluch obejmuje matkę nogami w pasie. Jednocześnie kobieta kontroluje ruchy dziecka, kiedy te chciałoby uciec, pręży się, wygina, by wyswobodzić się z uścisku matki. Dopuszczalny jest udział ojca, który udziela wsparcia psychicznego matce i delikatnie przytrzymuje ręce dziecka. Podczas sesji matka na bieżąco wyraża swoje uczucia. Na koniec następuje wyciszenie i odprężenie, zarówno matki, jak i dziecka. Terapia holdingu bazuje głównie na przytulaniu, głaskaniu i obejmowaniu, co ma doprowadzić do odbudowania poczucia bezpieczeństwa i pozytywnej relacji na linii matka-dziecko. Sesje powinny odbywać się przynajmniej raz dziennie. Holding jest metodą bezpieczną, ale wymaga wieloletniej, systematycznej pracy.
2. Hipoterapia – terapia z udziałem koni. Kontakt ze zwierzętami pozytywnie wpływa na psychikę dziecka. Na początku dziecko może przejawiać lęk, strach, a potem ciekawość. Pragnie dotknąć konia, pogłaskać go, przytulić. Poprzez systematyczny kontakt i zabawy między koniem a dzieckiem wytwarza się szczególna więź. Dziecko może stopniowo otwierać się na otaczający świat i podejmować próby komunikacji z człowiekiem. Zajęcia hipoterapii mają charakter indywidualny. Dziecko spontanicznie uczestniczy w terapii. Hipoterapia trwa kilka lat i pomaga usprawnić koordynację wzrokowo-ruchową dziecka, poprawia równowagę ciała i świadomość własnego ciała oraz sprzyja koncentracji na zajęciach. Podobną rolą pełni dogoterapia, czyli terapia z udziałem psa.
3. Metoda TEACCH – wielopłaszczyznowy program wspomagający dla dzieci autystycznych i ich rodziców, którego twórcami są E. Schopler i R.J. Reichler. Plany pracy terapeutycznej opracowuje się indywidualnie dla każdego dziecka. Pomocą mogą służyć informacje o poziomie rozwoju dziecka z tzw. Profilu Psychoedukacyjnego. Następnie przygotowuje się praktyczne ćwiczenia i strategię nauczania. Terapia obejmuje nie tylko samo dziecko autystyczne, ale całą jego rodzinę. Program pracy realizowany jest w szkole przez specjalistów, a w domu – przez rodziców współpracujących z terapeutą. Tylko ścisła współpraca na linii dom-szkoła umożliwia osiągnięcie zamierzonych efektów. Program TEACCH powinien być realizowany na konkretach, gdyż w taki sposób dzieci autystyczne poznają świat. Ponadto program należy dostosować do możliwości dziecka.
4. Muzykoterapia – muzyka staje się środkiem, za pomocą którego próbuje się nawiązać kontakt z dzieckiem autystycznym. Muzykoterapia najczęściej przyjmuje formę terapii grupowej, co sprzyja uspołecznieniu malucha. Terapia muzyką to nie tylko śpiewanie i gra na instrumentach, ale także słuchanie dźwięków w otaczającym świecie (szmery, piski, mowa, szept, krzyk, odgłosy z radia i telewizji), zabawy ruchowe, poznawanie instrumentów poprzez dotyk, reagowanie na ciszę, wybijanie usłyszanego rytmu. Daje się możliwość, by dzieci autystyczne wykorzystywały instrumenty w sposób niekonwencjonalny, np. mogą grać na akordeonie patykiem. Muzykoterapia rozwija funkcje słuchowo-kinestetyczne, pozwala zorientować się w przestrzeni i schemacie własnego ciała, sprzyja ekspresji emocji, wyzwala radość, uspokaja, odpręża, sprzyja nawiązywaniu kontaktu wzrokowego i dotykowego. Dzieci poprzez zabawę i muzykę zaczynają wzajemnie się dostrzegać i uczą się tolerancji.
5. Terapia więzi – polega na pogłębianiu i wzbogacaniu więzi uczuciowej między rodzicami a dzieckiem. Jest to metoda terapii o charakterze niedyrektywnym. Dziecko na początku musi zostać „oswojone”. Unika się natarczywości, hałasu, zbyt zamaszystych ruchów. Metody pracy zależą od reakcji dziecka. Sprzymierzeńcem terapii staje się przyroda, która działa kojąco na dziecko, wycisza i uspokaja. Terapia więzi uwzględnia takie metody rehabilitacji, jak: spacery w lesie, opalanie się na plaży, bycie nad wodą, odczuwanie wiatru, jeżdżenie konno, prace w ogródku. W terapii więzi chodzi o to, by rozszyfrować, czego potrzebuje dziecko autystyczne, by następnie wziąć z nim w tym udział. Terapia więzi odwołuje się zatem do zaspokajania potrzeb rozwojowych dziecka.
6. Hydroterapia – terapię wodą stosuje się szczególnie do rozładowania napięcia mięśniowego i redukcji negatywnych emocji dziecka, jak lęk, strach, niepokój, nadpobudliwość, agresja. Wykorzystuje się różne techniki pracy, np. masaż wodny, naśladowanie, pracę z zabawkami wodnymi. Hydroterapia pobudza rozwój emocjonalny i społeczny dziecka.
7. Metoda Felicji Affolter – stosuje się ją nie tylko w odniesieniu do dzieci autystycznych, ale też do pracy z dziećmi niemówiącymi, nadpobudliwymi psychoruchowo czy z wadami wzroku. Terapia zwraca uwagę na integrację wrażeń sensorycznych z różnych analizatorów, ze szczególnym uwzględnieniem zmysłu proprioceptywnego i dotykowego. Formą komunikacji z dzieckiem staje się dotyk. Terapia polega na tym, że terapeuta kieruje rękami dziecka, ale to ono jest autorem działania. Metodę Felicji Affolter często określa się jako terapię jarzynową, gdyż dzieci pracują na warzywach, np. wykonując różne potrawy. Zabawy kulinarne dostarczają różnych doznań zmysłowych, wpływają na rozwój umysłowy, znoszą napięcie mięśniowe i motywują do działania.
8. Metoda opcji – została stworzona przez małżeństwo Kaufmanów. Jest to terapia, która nie posiada ścisłych zasad postępowania. Z dzieckiem autystycznym pracuje się w środowisku, w którym czuje się ono najbezpieczniej, np. terapia w jednym pomieszczeniu może trwać wiele lat. Terapia obowiązuje od pobudki do zaśnięcia dziecka. Każdy dzień to inny schemat zajęć. Jest to terapia podążania za dzieckiem. Terapeuta reaguje na zachowania dziecka, przyjmuje propozycje zabawy, naśladuje gesty i mimikę dziecka. W ten sposób maluch może zwrócić uwagę na osobę terapeuty. Terapeuta stara się zrozumieć świat dziecka. Oprócz naśladowania zachowań szkraba, obserwuje go i stopniowo włącza się w świat przeżyć malucha.

Powyżej opisano tylko niektóre formy terapii dzieci autystycznych. Tak naprawdę istnieje wiele różnych metod pracy i rehabilitacji dzieci z autyzmem. Niektóre programy terapeutyczne integrują w sobie elementy z różnych metod terapeutycznych. Jakie jeszcze formy leczenia terapeutycznego wykorzystuje się w pracy z dziećmi autystycznymi? Na uwagę zasługują:

• Metoda Dobrego Startu Marty Bogdanowicz;
• ruch rozwijający Weroniki Sherborne;
• arteterapia i terapia poprzez malowanie;
• terapia zabawą;
• terapie ruchowe;
• terapia integracji sensorycznej;
• terapia stymulacyjna C. Delacato i G. Domana;
• treningi słuchowe Alfreda Tomatisa;
• metoda globalnego czytania Glenna Domana;
• metoda kolorowych filtrów Helen Irlen;
• kinezjologia Paula Dennisona;
• metoda ułatwionej komunikacji Rosemery Crossley;
• metoda Marianny i Christophera Knillów.

Warto pamiętać, że praca z dzieckiem autystycznym wymaga cierpliwości, zaangażowania i spokoju. Na pierwsze efekty terapii przychodzi czasem bardzo długo czekać. Warto też pamiętać, że leczenie autyzmu nie obejmuje tylko oddziaływań psychologicznych, ale także leczenie biomedyczne. Z zaburzeniami ze spektrum autyzmu sprzężone są bowiem bardzo często dolegliwości fizyczne, takie jak: problemy z układem pokarmowym, zaparcia, biegunki, dysbioza jelitowa, zaburzenia pracy neuroprzekaźników, choroba Wilsona. Z tego też względu na leczenie autyzmu składa się także farmakoterapia, odtruwanie z toksyn biologicznie czynnych czy też stosowanie specjalnej diety pozbawionej glutenu i kazeiny.