Glikokortykosteroidy. Kiedy się je stosuje?

Glikokortykosteroidy, potocznie nazywane sterydami, to obecnie najczęściej stosowane leki przeciwzapalne, immunosupresyjne i przeciwalergiczne. Co warto wiedzieć na ich temat?

1. Glikokortykosteroidy. Kiedy się je stosuje?

Glikokortykosteroidy (kortykosteroidy) to najczęściej stosowane leki w medycynie. Ich działanie opiera się na hamowaniu procesu zapalnego na wszystkich jego etapach. Należą do grupy hormonów steroidowych syntetyzowanych przez korę nadnerczy.

Ich odkrycia dokonali trzej badacze: Edward Calvin Kendall (Mayo-Clinic w Rochester), Otto Wintersteiner (Nowy Jork) oraz Tadeusz Reichstein (Zurych). Po nawiązaniu współpracy z firmą farmaceutyczną Merck zaczęto produkować kortyzon na skalę przemysłową. Początkowo podawano go pacjentom z reumatoidalnym zapaleniem stawów, u których obserwowano znaczącą poprawę stanu zdrowia.

W 1950 roku Kendall, Reichstein i Hench za swoje odkrycie otrzymali Nagrodę Nobla.

1.1. Jakie są najczęstsze zastosowania glikokortykosteroidów?

Zobacz film: "Za co lekarze przyznają punkty w skali Apgar?"

Leki kortykosteroidowe mają szerokie zastosowanie. Wykorzystywane są w reumatologii (reumatoidalne zapalenie skóry), dermatologii (atopowe zapalenie skóry, łojotokowe zapalenie skóry, liszaj płaski, łuszczyca), w zapobieganiu odrzucania przeszczepów oraz w okulistyce. Podawane są w przypadku wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego lub pokrzywki oraz niedokrwistości hemolitycznej.

Dla przykładu:

• budezonid i flutikazon stosowane są jako leki wziewne w leczeniu astmy oskrzelowej i innych chorób przebiegających ze skurczem oskrzeli np. przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP),
• mometazon w postaci kremu lub maści wspomaga leczenie chorób skóry np. pokrzywki, wyprysku, atopowego zapalenia skóry, łuszczycy, tocznia rumieniowatego, liszaj pokrzywkowy, a postaci aerozolu do nosa – łagodzi objawy sezonowego i całorocznego alergicznego nieżytu nosa.

1.2. Jak działają glikokortykosteroidy w organizmie?

• hamowanie procesu zapalnego (cytokin zapalnych, chemokin, innych czynników zapalnych (prostaglandyn),
• zwiększenie aktywności enzymów wątrobowych,
• kontrolowanie przemiany metabolicznej węglowodanów, białek i tłuszczy.

Ze względu na siłę i czas hamowania układu podwzgórze-przysadka glikokortykosteroidy dzieli się na:

• krótkodziałające: hydrokortyzon, kortyzon, prednizon, prednizolon, metyloprednizolon;
• o pośrednim czasie działania: triamcynolon;
• długodziałające: deksametazon, betametazon

2. Czy glikokortykosteroidy są dostępne bez recepty?

W Polsce glikokortykosteroidy w zdecydowanej większości wydawane są na receptę. Wyjątek stanowi kilka preparatów donosowych łagodzących objawy sezonowego alergicznego zapalenia błony śluzowej nosa (kataru siennego). Należy jednak pamiętać, by stosować je ściśle według zaleceń producenta.

3. Czy glikokortykosteroidy powodują efekty uboczne?

Glikokortykosteroidy to leki, które zrewolucjonizowały medycynę, jednak nie są wolne od kontrowersji. Efekty uboczne ich stosowania są tym silniejsze, im większa jest dawka leku i im dłużej jest on stosowany.

Wśród działań niepożądanych wymienia się: wybroczyny, zaburzenia pamięci, nadwagę, zaćmę, cukrzycę, nadciśnienie tętnicze, martwicę kości, zaburzenia nastroju, trądzik.

Jeśli terapia prowadzona jest w odpowiedni sposób, wystąpieniu działań niepożądanych można w dużej mierze zapobiec.

4. Czy glikokortykosteroidy są bezpieczne w długotrwałym stosowaniu?

Glikokortykosteroidy podaje się w pojedynczych cyklach lub przez długi czas. W pierwszym przypadku wystąpienie istotnych działań niepożądanych jest bardzo rzadkie.

Długotrwałe stosowanie sterydów może doprowadzić do powikłań, np. zahamowania wzrostu u dzieci, osteoporozy i zwiększenia podatności na zakażenia.

Nie można też nagle odstawić kortykosteroidów stosowanych długotrwale, bo może prowadzić to do wystąpiena przełomu nadnerczowego.

5. Jakie są najczęstsze formy podawania glikokortykosteroidów?

Glikokortykosteroidy dostępne są w postaci tabletek, kropli lub maści do oczu, preparatów wziewnych i donosowych, a także maści do stosowania na skórę.

6. Czy istnieją przeciwwskazania do stosowania glikokortykosteroidów?

W stanie groźnym dla życia nie ma żadnych przeciwwskazań do stosowania glikokortykosteroidów (zwłaszcza jeśli będą stosowane przez 24-36 h).

Z kolei w terapii chorób zapalnych sterydów nie zaleca się stosować w przypadku uczulenia na substancję czynną leku lub którykolwiek z pozostałych składników preparatu. Przeciwwskazaniem jest też okres szczepienia "żywymi szczepionkami", np. przeciwko ospie lub gruźlicy.

7. Czy glikokortykosteroidy mogą być stosowane w przypadku chorób skóry?

Zdecydowanie! To zresztą jedne z najskuteczniejszych preparatów w leczeniu wielu zapalnych chorób skóry. Stanowią grupę leków najczęściej stosowanych w dermatologii. Są też najlepiej poznane pod względem działań niepożądanych oraz osiąganych korzyści terapeutycznych.

Warto jednak pamiętać, że:

• przy ich stosowaniu, zwłaszcza w przypadku dzieci, trzeba ściśle przestrzegać zaleceń lekarza dotyczących dawkowania i schematu leczenia,
• miejscowe glikokortykosteroidy nie powinny być stosowane u wcześniaków i noworodków,
• glikokortykosteroidów u niemowląt nie należy aplikować na okolicę odbytu i w fałdy skórne (wchłanianie w okolicy sromu jest 42 razy większe niż ze skóry ramienia),
• szczególną ostrożność należy zachować przy stosowaniu glikokortykosteroidów na skórę twarzy (zwłaszcza w okolicach oczu), bo rodzi to ryzyko rozwoju jaskry,
• trzeba też uważać na stosowanie maści z glikokortykosteroidami na uda, brzuch i piersi z uwagi na zwiększone ryzyko rozwoju rozstępów,
• maksymalny czas stosowania sterydów u niemowląt nie powinien przekraczać 4–5 dni (przy stosowaniu raz dziennie).